Over werken bij de Overheid. Deel II

Dag bratje.
Je wil vast wel van mij aannemen dat er zelden of nooit iemand op zijn sterfbed verzucht: 'acht, had ik maar meer tijd en energie aan mijn werk besteed.' Toch lijkt, zolang we er nog middenin zitten, werk ongelofelijk belangrijk. We ontlenen er heel veel aan.
Toen ik een jaartje of twintig had gewerkt, en mijn eerste ervaringen in het bedrijfsleven ook achter de rug had, heb ik eens tijdens een werketentje gezegd dat wat mij betreft, er drie vormen van werk zijn: voor de algemene zaak, voor een baas, of voor jezelf. Anders gezegd: overheid, bedrijfsleven of zelfstandig. Nog anders: communistisch, kapitalistisch of anarchistisch. En ik stelde toen: ik kan het beste communistisch of anarchistisch werken; maar kapitalistisch werken, waarbij een ander, naarmate jíj harder werkt, een steeds mooiere bureaustoel krijgt, ligt mij het minste.
Maar ja, je weet hoe dat gaat, je vergeet zoiets weer, en zodoende werd ik later businessmanager bij een ingenieursbureau. Om al vrij snel opnieuw te ontdekken dat het werken in een bedrijf niet heel goed bij mij past. Ik heb het er zeven jaar volgehouden, en presteerde qua resultaten niet onverdienstelijk, maar het aldaar gangbare denken in fiancieel gewin bleef altijd wringen.
Is het werken bij de overheid dan zaligmakend? Nee zeker niet. Toen ik in 1986 net begon was ik verbaasd om niet te zeggen verbijsterd hoe amateuristisch het er op zo'n kantoor aan toe gaat. Bureaucratisch. En soms is er sprake van machtsspelletjes. Maar wat het mooi maakt is dat het werk gericht is op het algemeen belang. Het heeft daardoor iets idealistisch. Meestal gaat het om vraagstukken waarin het afwegen van belangen plaats moet vinden. Dat maakt het complex en interessant.
Bovendien geldt bij de overheid dat er in het organiseren van het werk sprake is van een streven naar eerlijkheid en transparantie, als beginsel. Iedereen kan bijvoorbeeld nagaan hoeveel de ander verdient. Iedereen heeft dezelfde toegang tot opleidingen en andere voorzieningen. Het is in principe eerlijk verdeeld. Ook heeft iedereen die dat wil de kans om een bestuurder te worden, via het politieke pad.
Met de term 'ambtenaar' heb ik nooit moeite gehad. In andere landen heet dat 'official', in het oude China heette het 'mandarijn' en was het een functie met veel aanzien.
Leuk is ook de volgende anekdote over Vonhoff. Aan hem werd, toen hij burgermeester van Utrecht was, eens gevraagd of hij als liberaal geen moeite had om altijd met ambtenaren te moeten werken, die waren toch lui en dom, en hebben zo'n van negen tot vijf mentaliteit. 'Ach nee, helemaal niet' zei hij. En hij legde uit: 'Men kan ambtenaren indelen op de assen dom en slim, en lui en ijverig. Dat levert vier kwadranten op. Stel nou eens dat de meeste ambtenaren in de categorie 'dom en lui' zitten, zoals de vraagsteller suggereert; wat dan nog? Zouden ze geen aanstelling als ambtenaar hebben, dan zouden ze thuis op de bank zitten met een uitkering. Dat maakt voor de Staat niet zoveel uit. Nee, de categorie 'dom en ijverig' is voor de bestuurder veel lastiger. Om het maar niet te hebben over de categorie 'slim en ijverig'; die komen altijd op een ontijdig moment met uiterst relevante dossiers, met een hoog risico voor de bestuurder om je vingers aan te branden; daar zit je niet op te wachten. Nee, in de categorie 'slim en lui' bevinden zich de beste ambtenaren'.

Henk Vonhoff

Deze anekdote, die je hopelijk wel kunt waarderen, bevat een kern van waarheid. Veel dossiers zijn, zoals eerder gezegd, complex. Een lineaire benadering (hier staan we nu, en daar moeten we naar toe) is veelal een illusie. Je moet het meer energetisch bekijken, als een oplossingsruimte met kansenwolken en gedrag alsof het kinetische reacties betreft. Een klein duwtje, op het juiste moment geplaatst, kan katalyserend werken en de zaak in gang zetten, waarna het als vanzelf loopt. Als chemicus en tevens Taoist kon, en kan, ik daar wel wat mee. Het gaat bij de overheid om je circle of influence  zo groot mogelijk maken (Stephen Covey). Soms helpt juist niets doen daar het beste bij (zoals de Duitsers zeggen: 'Durch Einfach Liegen Lassen, Erledigen').
Dit type strategische benaderingen heeft in het werk van de overheid veel meer ruimte en kans op succes, dan in het werk van het bedrijfsleven. Dat durf ik op grond van mijn werkervaring inmiddels wel te stellen.

Toch heeft mijn respect voor het werk van de overheid de afgelopen jaren een flinke deuk opgelopen.
Daarover vrijdag meer: dan krijg je de laatste episode van deze trilogie te lezen.

Brat.